شهناز عرش اکمل
چکیده
این پژوهش به بررسی گفتمان تئودیسه اعتراض در مصیبت‌نامه عطار پرداخته است. تئودیسه اعتراض ازجمله تئودیسه‌های مهم در زمینه رنج و شرور است که خداوند را مسئول وجود شر در جهان می‌داند و از او می‌خواهد آن را از زندگی بشری بزداید. در مصیبت‌نامه عطار نیز شاهد اعتراض عقلای مجانین به خداوند بابت رنج و مصیبت‌هایشان هستیم. هدف پژوهش پیش رو ...
بیشتر
این پژوهش به بررسی گفتمان تئودیسه اعتراض در مصیبت‌نامه عطار پرداخته است. تئودیسه اعتراض ازجمله تئودیسه‌های مهم در زمینه رنج و شرور است که خداوند را مسئول وجود شر در جهان می‌داند و از او می‌خواهد آن را از زندگی بشری بزداید. در مصیبت‌نامه عطار نیز شاهد اعتراض عقلای مجانین به خداوند بابت رنج و مصیبت‌هایشان هستیم. هدف پژوهش پیش رو این بود که به مطالعه و بررسی مفهوم اعتراض الهیاتی در حکایات مرتبط در مصیبت‌نامه عطار بپردازد و به روش توصیفی و تحلیلی مقوله تئودیسه اعتراض را براساس دیدگاه‌های موجود درین باره واکاوی کند؛ همچنین نشان دهد که در پسِ این اعتراض و عصیان که گاه پای در دایره گستاخی و ستیزه با خداوند مینهد امیدی نهفته است؛ امید به رفع شرور و مصیبت از جانب خداوندگار و رسیدن انسان به آرامش. درواقع بنیان این امید بر عشقی استوار شده است که در بطن اعتراض جنونآمیز دیوانگان عاقل حضور دارد
سید مهدی زرقانی
چکیده
رویکرد ژانری چیست و چگونه می‌توان از این رویکرد در مطالعات عرفانی بهره برد؟ این‌ها پرسش‌های اصلی مقاله حاضر است. در ابتدا به تعریف ژانر/گونه می‌پردازیم و ضمن بررسی انتقادی تعاریف ارایه شده، تعریفی تلفیقی ارائه می‌دهیم که بیشترین تناسب را با نوشتارهای فارسی داشته باشد. در گام بعدی به این پرسش پاسخ می‌دهیم که گونه‌شناسی چیست و گونه‌شناس ...
بیشتر
رویکرد ژانری چیست و چگونه می‌توان از این رویکرد در مطالعات عرفانی بهره برد؟ این‌ها پرسش‌های اصلی مقاله حاضر است. در ابتدا به تعریف ژانر/گونه می‌پردازیم و ضمن بررسی انتقادی تعاریف ارایه شده، تعریفی تلفیقی ارائه می‌دهیم که بیشترین تناسب را با نوشتارهای فارسی داشته باشد. در گام بعدی به این پرسش پاسخ می‌دهیم که گونه‌شناسی چیست و گونه‌شناس کیست؟ الزامات گونه‌شناسی و اینکه در این رویکرد چگونه می‌توان از دانشهای ادبی متعدد و متنوع استفاده کرد و نیز تفاوت گونه‌شناسی با دیگر رویکردهای ادبی محور مباحث ما را در این بخش تشکیل می‌‌دهند. نهایتاً این مقاله بر آن است تا نشان دهد گونه‌شناسی نوشتارها و از جمله نوشتارهای عرفانی ضمن اینکه وجوه تشابهی با دیگر رویکردهای ادبی دارد، می‌تواند به مثابه شاخهای مستقل از مطالعات ادبی به شمار آید. روش تحقیق مقاله کتابخانهای و فن مورد استفاده توصیفی- تحلیلی است.
سید عبدالحمید ضیایی
چکیده
مطالعات مقایسه‌ای عرفان، گام نهادن در راهی پر مخاطره و دشوار است. ناهماهنگی افق‌های معنایی چه از حیث زمان و چه از حیث اقلیم بر صعوبت این امر می‌افزاید. سخن گفتن از شباهت دو پدیدۀ نامعاصر و نامتقارن، که در دو ساختار کمابیش متفاوت شکل گرفته اند، همیشه به حصول نتیجه‌ای قریب به قطع و یقین منجر نخواهد شد. عدم یا نیستی به مفهوم عرفانی آن، ...
بیشتر
مطالعات مقایسه‌ای عرفان، گام نهادن در راهی پر مخاطره و دشوار است. ناهماهنگی افق‌های معنایی چه از حیث زمان و چه از حیث اقلیم بر صعوبت این امر می‌افزاید. سخن گفتن از شباهت دو پدیدۀ نامعاصر و نامتقارن، که در دو ساختار کمابیش متفاوت شکل گرفته اند، همیشه به حصول نتیجه‌ای قریب به قطع و یقین منجر نخواهد شد. عدم یا نیستی به مفهوم عرفانی آن، یکی از وجوه مشابه عرفان اسلامی و آیین بودا است. تأکید و تمرکز بسیاری که عارفان هر دو نحله بر این مفهوم به مثابه غایت سلوک داشته‌اند، مؤید این مدعاست. در این مقاله ابتدا معانی و مبانی فلسفی عدم و تفاوتهای آن با مفهوم عرفانی این اصطلاح تشریح شده، سپس به تببین مبادی عرفانی عدم با تمرکز بر اندیشه‌های جلال الدین محمد بلخی (مولانا) و سیذارتا گوتاما (بودا) پرداخته شده است. بررسی وجوه مشترک و نیز تفاوتهای عمدۀ عرفان بودایی با عرفان اسلامی دربارۀ دو مفهوم نیروانا و فناء از دیگر محورهای این مقاله است که با روشی تحلیلی- توصیفی و با بهرهگیری از تحلیل محتوا و متون اولیه و اصلی پژوهش تبیین شده است.
حسین طاهری
چکیده
فریدالدین عطار یکی از عرفای تأثیرگذار عرفان خراسان است، نفوذ و مقبولیت او در بین متصوفه تا به‌حدی است که حتی عرفای مکتب بغداد نیز بر آرای او نظر داشته‌اند؛ یکی از نمایندگان عرفان نظری، شیخ محمود شبستری است که از یک‌سو متأثر از ابن عربی و از دیگر سو وامدار عطار است. شبستری در قسمتی از اثر گران‌سنگش؛ یعنی منظومۀ گلشن راز آرای سلوکی ...
بیشتر
فریدالدین عطار یکی از عرفای تأثیرگذار عرفان خراسان است، نفوذ و مقبولیت او در بین متصوفه تا به‌حدی است که حتی عرفای مکتب بغداد نیز بر آرای او نظر داشته‌اند؛ یکی از نمایندگان عرفان نظری، شیخ محمود شبستری است که از یک‌سو متأثر از ابن عربی و از دیگر سو وامدار عطار است. شبستری در قسمتی از اثر گران‌سنگش؛ یعنی منظومۀ گلشن راز آرای سلوکی خود را در هفت مقام تنظیم کرده است؛ هر مقام به اسم یکی از انبیای الهی است که در صفتی برجسته بودهاند و آن صفت، ضروری نیل به مقام وحدت و کمال معنوی است. از مقام توبه که ویژۀ آدم (ع) است تا مقام محمد(ص) که مقام وحدت است، یادآور وادی طلب تا وادی فقر و فنای عطار در منطق‌الطیر است. هر دو تئوری هفت مرحله دارد، هر دو به فقر و فنا منتهی می‌شود و هر دو مورد توجه نظریهپردازان پس از خود قرار گرفته است. با توجه به وجود چنین ظرفیتی بین دو شاهکار عرفانی، تأکید این نوشته بر تشابهات فکری و زبانی منطق‌الطیر و گلشن راز در ارائۀ تئوری سلوک است تا رویکرد جدیدی در بازیابی بنیانهای عرفان مشترک بین عطار و شبستری پیشنهاد کند؛ تلفیقی از عرفان فلسفی وحدت وجودی ابن عربی و عرفان وحدت شهودی مکتب خراسان.
مباحث تطبیقی
ماندانا علیمی؛ اسماعیل باشقره
چکیده
سعدی از جمله شاعران و نویسندگانی است که در جای جای آثارش از این اثر کامل تأثیر گرفته است که فراوانی این تأثیرپذیری همگان را شگفت زده می‌نماید. این مقاله در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی خُرد، به بررسی مضامین اخلاقی و عرفانی در نهج البلاغه و بوستان سعدی بپردازد. بدین جهت ابتدا، متن اصلی نهج البلاغه و بوستان سعدی، به دقت مطالعه ...
بیشتر
سعدی از جمله شاعران و نویسندگانی است که در جای جای آثارش از این اثر کامل تأثیر گرفته است که فراوانی این تأثیرپذیری همگان را شگفت زده می‌نماید. این مقاله در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی خُرد، به بررسی مضامین اخلاقی و عرفانی در نهج البلاغه و بوستان سعدی بپردازد. بدین جهت ابتدا، متن اصلی نهج البلاغه و بوستان سعدی، به دقت مطالعه و موارد مربوط به مضامین اخلاقی و عرفانی استخراج و برگه نویسی می‌شود و در راستای بسط هر چه بیشتر اطلاعات، کتب و مقالات جنبی دیگر هم در ارتباط با دو اثر، و موضوع مورد پژوهش، مورد مطالعه و برگه نویسی قرار می‌گیرد. بعد از گردآوری اطلاعات جمع آوری شده، در برگه‌ها و نتیجه‌های حاصل از آنها، همراه با بیان شواهد کافی و مناسب، به مقایسه تطبیقی سخنان حضرت علی (ع) و بوستان سعدی خواهیم پرداخت. لذا فیش تحقیق و شیوه برگه نویسی و یادداشت برداری، مهم-ترین ابزار گردآوری اطلاعات در این مقاله است. نیز از آنجایی که نهج‌البلاغه و بوستان سعدی، آموزه‌هایشان از منبع قرآنی سرچشمه می‌گیرد، روش تحلیل به صورت تطبیقی خُرد است. در روش تحلیل تطبیقی خُرد، دو متن از یک سنخ هستند. . بررسی‌ها نشان می‌دهد مضامین مشترکی مانند : رعایت حال زیر زیر دستان، عبرت گیری از سرنوشت پیشینیان، عدالت و قناعت،مجازات بدکاران،عشق به پروردگار ازمشترک مهم اخلاقی و عرفانی مورد تأکید در هر دو متن است.
قدرت الله طاهری
چکیده
اصل رواداری مذهبی با پیروان ادیان مختلف، امروزه با توجه به مهاجرت‌های گسترده و شکل گیری جوامع چندفرهنگی، یکی از موضوعات مهم در میان اندیشمندان غربی است. آنها به مبانی سیاسی، معرفتی، اخلاقی و حقوقی رواداری مذهبی؛ از جمله تأیید اصل «برابری ادیان» و لزوم رعایت اخلاق انسانی و حفظ و صیانت از حقوق مدنی پیروان همۀ ادیان موجود، ...
بیشتر
اصل رواداری مذهبی با پیروان ادیان مختلف، امروزه با توجه به مهاجرت‌های گسترده و شکل گیری جوامع چندفرهنگی، یکی از موضوعات مهم در میان اندیشمندان غربی است. آنها به مبانی سیاسی، معرفتی، اخلاقی و حقوقی رواداری مذهبی؛ از جمله تأیید اصل «برابری ادیان» و لزوم رعایت اخلاق انسانی و حفظ و صیانت از حقوق مدنی پیروان همۀ ادیان موجود، توجه می‌کنند. طرح این موضوع برای مردم خاورمیانه که هم اکنون به بهانۀ اختلافات مذهبی دچار تروریسم، خشونت و جنگ‌های خونین شده‌اند، بیش از سایر مناطق جهان ضرورت دارد. برای تحقق جوامع چندفرهنگی عاری از خشونت و زندگی مسالمت‌آمیز مردمانی با عقاید و باورهای مختلف در کنار یکدیگر، تجربیات ارزنده‌ای که در عرفان اسلامی وجود دارد، می‌تواند به عنوان الگوی مناسب مدنظر قرار گیرد. از میان عارفان مسلمان، مولانا جلال الدین بلخی در مجموعۀ آثار خویش و در مقام نظر و عمل، عالی‌ترین اَشکال رواداری مذهبی با پیروان مذاهب گوناگون را به نمایش گذاشته است. در این مقاله، به روش توصیفی- تحلیلی گفتار و رفتار روادارانۀ مولوی را با توجه به مبانی سیاسی و اجتماعی، معرفت‌شناسی و اخلاقی بررسی کرده‌ایم. مولانا به عنوان اندیشمندی بزرگ برای کاستن از دامنۀ جنگ و جدال‌های مذهبی و فرقه‌ای زمانۀ خویش مانند جنگ‌های صلیبی و جنگ‌های فرقه‌ای مذاهب پنج‌گانه با یکدیگر که بخش عمده‌ای از جهان آن روزگار را فراگرفته بود، اندیشۀ رواداری، تساهل و تسامح را مطرح کرد. وی همچنین برای رسیدن به هدف سیاسی مذکور اصول معرفتی؛ از جمله اصل برابری ادیان توحیدی و محق بودن همۀ پیروان ادیان مختلف و ضرورت رعایت اصل اخلاق انسانی در برخورد با آنها را مطرح و خود در مقام عمل، با همۀ پیروان ادیان توحیدی به رفق و مدارا رفتار نمود. از میان مبانی چهارگانۀ سیاسی، معرفتی، اخلاقی و حقوقی، در آثار مولانا با وجود استقصای نسبتاً بلیغی که انجام دادیم به شواهدی از گفتار و رفتار او که بر مبنای اصل حقوقی باشد، برخورد نکردیم.
مباحث تطبیقی
منیره فرضی شوب؛ ام البنین اصحابی
چکیده
بخش چشم‌گیری از ادب پربار فارسی به ادب عرفانی اختصاص دارد. متون عرفانی به دلیل اشتمال بر موضوعات متنوع، از دیدگاه‌های مختلف مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌اند. مطالعه و تحقیقات گسترده‌‌ی ادب پژوهانی مانند زرین‌کوب در متون عرفانی ایران، تاثیرپذیری عرفان اسلامی- ایرانی از آیین ها و مذاهب پیش از خود را به خوبی نشان می‌دهد. کیش گنوسی ...
بیشتر
بخش چشم‌گیری از ادب پربار فارسی به ادب عرفانی اختصاص دارد. متون عرفانی به دلیل اشتمال بر موضوعات متنوع، از دیدگاه‌های مختلف مورد توجه و بررسی قرار گرفته‌اند. مطالعه و تحقیقات گسترده‌‌ی ادب پژوهانی مانند زرین‌کوب در متون عرفانی ایران، تاثیرپذیری عرفان اسلامی- ایرانی از آیین ها و مذاهب پیش از خود را به خوبی نشان می‌دهد. کیش گنوسی از دیرینه‌ترین مکاتب عرفانی است که به دلیل قدمت زمانی و نیز گستردگی دامنه‌ی تعالیم در دوران‌های پس از خویش، بی تردید نقش چشم‌گیری در شکل‌گیری مکاتب معرفتی متاخر داشته است. با توجه به نقش و جایگاه بی‌همتای مولانا در ادب عرفانی فارسی و بهره‌مندی بسیار او از مضامین عرفانی و به کارگیری آن در مثنوی معنوی، بر آن شدیم تا به این سوال پاسخ گوییم که : آیا مولانا به عنوان یک عارف مسلمان، در بیان آموزه‌های عرفانی متاثر از آموزه‌های گنوسی بوده و یا به عبارتی مضامین مشابه و مشترک با مولفه‌های گنوسیزم در اندیشه‌های او به چشم می‌خورد یا خیر؟نتایج پژوهش حاکی از آن است که مضامین کلیدی و اساسی مانند هبوط، اسارت روح در جسم و کشمکش میان جان و تن، لزوم دل نبستن به دنیای ماده و ....که از پایه‌های عقاید گنوسیسمی است در مثنوی نیز بسیار مورد توجه و تاکید بوده و ظن تاثر مولانا از این مکتب را قوی‌تر و به یقین نزدیک‌تر می‌سازد.
متون عرفانی و تحقیقات میان رشته‌ای و کاربردی
کورس کریم پسندی
چکیده
خوانش و نقد متون ادب فارسی بر اساس نظریه روان شناسان معاصر، دریچه تازه ای را به روی خواننده می گشاید و از پیوند آثار ادبی با علم روان شناسی پرده بر می دارد . مطابق این رویکرد، در نگرش روان شناسانه مولوی، هویت و شخصیت مستقل کودک با توجّه به ساحت بیرونی و درونی انسان، در دو بُعد رشد جسمی و رشد فکری به طور توأمان مطرح می شود که توقف غیر طبیعی ...
بیشتر
خوانش و نقد متون ادب فارسی بر اساس نظریه روان شناسان معاصر، دریچه تازه ای را به روی خواننده می گشاید و از پیوند آثار ادبی با علم روان شناسی پرده بر می دارد . مطابق این رویکرد، در نگرش روان شناسانه مولوی، هویت و شخصیت مستقل کودک با توجّه به ساحت بیرونی و درونی انسان، در دو بُعد رشد جسمی و رشد فکری به طور توأمان مطرح می شود که توقف غیر طبیعی رشد کودک در هر یک از این دو بُعد، موجب نقصان و کاستی بُعد دیگر خواهد شد؛ لذا این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد به نظریه رشد شناختی پیاژه، به تبیین اصول نظری و مراحل رشد پیاژه در مثنوی مولوی می پردازد و یک درک روان‌شناختی جدیدی از عواطف اولیه ، زبان غیرکلامی گریه ، نماد آفرینی ، طرح واره های اعمال جسمانی و فرآیند درون سازی ، بازی ، جاندارپنداری اشیاء و تقلید کودک را فراروی مخاطب قرار می دهد .
مصطفی میردار رضایی
چکیده
هانری کربن برای بررسی متون، خاصه متون شرقی و اسلامی، شیوۀ خاصی را ابداع کرد که ترکیب دو دیدگاه مادی و فیزیکی، و دیدگاه ذهنی و خیالی است. او برای این منظور پدیدارشناسی هوسرل (و دیگر فیلسوفان این نحله) را با نگره‌های شرقی، خاصه با اندیشه‌های شیخ اشراق پیوند می‌زند. عالم خیال منفصل ماحصل این پیوند و ترکیب است؛ این عالم، جهانی است برزخی ...
بیشتر
هانری کربن برای بررسی متون، خاصه متون شرقی و اسلامی، شیوۀ خاصی را ابداع کرد که ترکیب دو دیدگاه مادی و فیزیکی، و دیدگاه ذهنی و خیالی است. او برای این منظور پدیدارشناسی هوسرل (و دیگر فیلسوفان این نحله) را با نگره‌های شرقی، خاصه با اندیشه‌های شیخ اشراق پیوند می‌زند. عالم خیال منفصل ماحصل این پیوند و ترکیب است؛ این عالم، جهانی است برزخی که رویدادها و عناصر آن مابین دو دنیای مادی و خیالی قرار میگیرند. داستان دقوقی که یکی از فراواقعی ترین داستانهای شرقی است و تحقیقات و شروح متعددی در باب آن انجام گرفته، روایتی است عرفانی و اخلاقی از دفتر سوم مثنوی که ساحت وقایع و رویدادهای آن فراواقعی است و از مختصات عالم خیال منفصل برخوردار. این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده است، میکوشد تا با بهره گیری از روش پدیدارشناسی هانری کربن به بررسی اجزای عالم خیال منفصل در روایت دقوقی بپردازد. براساس یافتههای این مطالعه، برخی از مؤلفههای عالم خیال منفصل که در روایت دقوقی دیده میشوند، عبارتند از: انفسی بودن زمان، عدم تبعیت از جغرافیای مادی، تناقض و عدم تطابق با ویژگیهای ماده، شیوۀ خیالی (مثالی) در ادراک و آگاهی، تجسم و تجسد معانی انتزاعی، عدم تبعیت از روابط علی و معلولی و ....
متون نظم و نثر عرفانی
وحید مبارک
چکیده
با توجه به اینکه، عطار شاعری پُرکار است و رباعی‌ها، مثنوی‌ها، غزل‌ها و قصیده‌های زیادی دارد، گمان می‌رود که متن تذکره-الاولیا که گزینش و گزارش احوال اولیا وصوفیان است، متاثر از همین وجه و رویکرد شاعرانگی وی و مشحون از ابیات و شواهد فارسی و عربی باشد، در ضمن مخاطب خانقاهی و عامی وی نیز درآمیختگی نثر و نظم را می‌طلبیده است امّا؛ چنین ...
بیشتر
با توجه به اینکه، عطار شاعری پُرکار است و رباعی‌ها، مثنوی‌ها، غزل‌ها و قصیده‌های زیادی دارد، گمان می‌رود که متن تذکره-الاولیا که گزینش و گزارش احوال اولیا وصوفیان است، متاثر از همین وجه و رویکرد شاعرانگی وی و مشحون از ابیات و شواهد فارسی و عربی باشد، در ضمن مخاطب خانقاهی و عامی وی نیز درآمیختگی نثر و نظم را می‌طلبیده است امّا؛ چنین نیست و مستندات و شواهد شعری عربی و فارسی در آن اندک است. بررسی توصیفی- تحلیلی این ابیات که بیشتر عربی هستند، نشان می‌دهدکه انتخاب و سرودن این تعداد اندک نیز در انسجام معنایی و منطقی با مقدمه و متن‌اند و، بیانگر قدرت شاعری و اندیشه-های عارفانۀ عطار‌هستند. امید و دلبستگی به حق و دلخوشی به بندگی او، دوستی خاندان پیامبر، گله و شکایت از روزگار و ویرانگری او، نابودی وفا و دوستی و رواج دشمنی در میان مردم، مرگ و بازگشت بسوی خدا، خوارکنندگی هوا و هوس، سفارش به رعایت ادب و ادب شاگردی، ارج‌نهادن به صحبت و یاری مردان خدا، پذیرش آزمون‌های راه معرفت وخداشناسی، دل نبستن به دنیا و سپاسگزاری از نعمت‌های خداوند، دوست‌داشتن دعا و ترک خواهش‌های مادی از خداوند اندیشه‌هایی مطرح شده در این ابیات هستند که با گرایش کلی بیان شده در مقدمه و متن تذکره‌الاولیای عطار همسویی دارند و با تکرار معنایی، انسجام منطقی متن را نشان می‌‌دهند.
سعید مزروعیان
چکیده
اندیشۀ وحدت وجود در تاریخ عرفان اسلامی با نام ابن عربی پیوند خورده است و قدرت نفوذ این اندیشه تا جایی است که می‌توان ادعا کرد پس از ابن عربی هیچ نوشته یا سروده‌ای دربارۀ عرفان نیست که به نوعی این اندیشه را نمایندگی نکرده باشد. بحث وحدت و کثرت که از مهم‌ترین مباحث در ارتباط با اندیشۀ وحدت وجود و مفهوم تجلی است به دلیل خاصیت متناقض‌نمایی ...
بیشتر
اندیشۀ وحدت وجود در تاریخ عرفان اسلامی با نام ابن عربی پیوند خورده است و قدرت نفوذ این اندیشه تا جایی است که می‌توان ادعا کرد پس از ابن عربی هیچ نوشته یا سروده‌ای دربارۀ عرفان نیست که به نوعی این اندیشه را نمایندگی نکرده باشد. بحث وحدت و کثرت که از مهم‌ترین مباحث در ارتباط با اندیشۀ وحدت وجود و مفهوم تجلی است به دلیل خاصیت متناقض‌نمایی آن برای تبیین و توضیح محمل تمثیلات متعددی در آثار ابن عربی و شارحان او بوده است. در این تحقیق که به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است انواع این تمثیلات در اشعار شمس مغربی که از مشهورترین شاعران وحدت وجودی در شعر فارسی است مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. با توجه به تأثیرپذیری قابل توجه شمس مغربی از ابن عربی و آثار او مشخص شد که اکثر تمثیلاتی که او دربارۀ وحدت و کثرت استفاده کرده است ریشه در آثار خود ابن عربی دارد و او کمترین تصرفات شاعرانه را در این تمثیلات انجام داده است زیرا نحوۀ استفادۀ ابن عربی از این تمثیلات بسیار دقیق بوده است و هر گونه دخل و تصرف در آنها از سوی مغربی میتوانست به تحریف مفاهیم بینجامد.
